ارزیابی کیفی خدمات مشاوره انجمن اولیاء و مربیان
چکیده
امروزه علل گوناگون دست به دست هم داده¬اند تا روند راهنمایی و مشاوره به طور روز افزون در نظام تعلیم و تربیت رسوخ نموده و به عنوان جزو لاینفک آن محسوب گردد. توجه به ظهور مشکلات و نیازهای متنوع در جوامع امروزی، اهمیت و لزوم مشاوره و راهنمایی را دوچندان کرده است. این پژوهش با هدف ارزیابی کیفی خدمات مشاوره انجمن اولیاء و مربیان در حل مشکل مراجعان انجام شده است.
روش
این پژوهش کیفی از نوع مورد پژوهی است. جامعه آماری، مراجعان مراکز مشاوره خانواده سازمان اولیاء ومربیان شهر تهران هستند. نمونه آماری از13 مرکز مشاوره فعال آموزش و پرورش انتخاب شده است و تعداد افراد بررسی شده 45 نفرهستند که با مشکلاتی مانند1-اختلالات روانی(اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی و…) 2-مشکلات تحصیلی3- اختلالات یادگیری4- مشکلات خانوادگی5-آسیب های اجتماعی به این مراکز مراجعه نموده اند. محقق با مصاحبه نیمه ساختار یافته با چک لیست، پیش از انجام مشاوره و پس از انجام مشاوره شاخص های مورد نظر در پژوهش را ارزیابی کرده است. در تحلیل داده ها از روش تحلیل تفسیری استفاده شده است .
یافته ها و نتایج
کمتر از 50% مشاوره های انجام گرفته اثربخشی مثبت داشته است .کمترین میزان اثربخشی مشاوره های انجام شده مربوط به مشاوره هایی است که با موضوع ناسازگاری دانش آموزان با والدین انجام گردیده است و بیشترین اثربخشی مربوط به مشاوره هایی است که با موضوع حل مشکل اختلال یادگیری دانش آموزان انجام شده است.
بحث و نتیجه گیری
نتایج پژوهش نشان می دهد که خدمات مشاوره ای ارائه شده به لحاظ کیفی نتیجه مطلوبی ندارد. بخش مهم این عدم کارایی، به فرآیند مشاوره و عدم توانمندی مشاوران برای حل مشکل مراجعان مربوط است.کاستی هایی که منجر به بروز چنین مشکلی می گردد بر عواملی چون ضعف مشاوران در تشخیص مشکل، در ارائه برنامه کمکی و ارائه راهکار درمانی است .
کلید واژه ها
مطالعه کیفی، خدمات راهنمایی و مشاوره ، مشاوره تحصیلی، مشاوره خانواده، انجمن اولیاء و مربیان
Qualitative Assessment of Counseling Services in Parents & Coaches Forum
Introduction
Today, various reasons have come into play in order to increase the process of guidance and counseling in the education system and to be considered as an integral part of it. Given the emergence of diverse problems and needs in today’s societies, the importance and need for advice and guidance has doubled. this research was conducted with the aim of evaluating the qualitative assessment of counseling services in parents & coaches forum in solving the problem of clients.
Methods
This qualitative research is a case study. the study population are consisted of the clients of the Family Counseling Centers of the Organization of parents and managers of Tehran.the study population has been selected from 13 active education counseling centers and the number of people surveyed are 45, that they have come to these centers with problems like :1-psychopathy 2-educational problems 3-learning disorders 4-family problems 5-social problems 6-economic problems. the researcher evaluated the indices in the research with a semi-structured interview with a checklist before advising and after consulting. in data analysis, interpretive analysis method has been used.
Findings and Results
less than 50% of the counseling conducted had a positive effect. the lowest level of effectiveness of the counseling provided is related to counseling that has been done with the issue of student incongruity with parents and the most effective is the counseling that has been done with the issue of solve the problem of learning disorders.
Discussion and Conclusion
the results of the research show that the provided consulting services are not satisfactorily qualitative. an important part of this inefficiency is the counseling process and the inability of counselors to solve the customer problem. the disadvantages that lead to such a problem are factors such as the weakness of counselors in identifying a problem, providing assistance and providing a therapeutic approach.
Keywords
Qualitative Study, Advice and counseling services, Academic advice, Family Counseling, in Parents & Coaches Forum
مقدمه
پیچیدگی و دشواری های جوامع ، به بروز مسائل و مشکلاتی می انجامد که مردم جامعه را درگیر آسیب های روانی، اجتماعی و اقتصادی می کند. این مشکلات در بسیاری از موارد منجر به از هم پاشیدگی ها و آشفتگی های خانوادگی می گردد که تأثیر آن بر همه اعضای خانواده نمود می یابد و در این میان کودکان و نوجوانان بیشتر از دیگران آسیب می بینند (1). مشکلات کودکان و نوجوانان اغلب در مدارس به گونه های مختلفی همچون افت تحصیلی، اختلالات یادگیری، ناسازگاری های روانی – اجتماعی، بی نظمی، شکستن هنجارهای اجتماعی و آسیب های اجتماعی بروز می یابد (2). بی شک مدارس به عنوان مهمترین کانون اجتماعی که کودکان و نوجوانان در آن به ایفای نقش می پردازند، جایگاه بروز بسیاری از مشکلات دانش آموزان است و وجود مراکزی تخصصی که افرادی متخصص متولی درمان و حل مشکلات دانش آموزان و خانواده های درگیر در این مشکلات باشد لازم و ضروری است (1, 3).
مشاوره فرآیندی است چند بعدی که فردی که دارای دانش و مهارت است به ارائه مشاوره و راهنمایی در یک مؤسسه می¬پردازد (4). اقلیما، فرآیند مشاوره را به مانند یک موقعیت می¬داند که اجزاء این موقعیت شامل فرد مشاور، شخص مراجع، ویژگی های مشکلی که فرد با آن درگیر است وخدمات و برنامه های مؤسسه است(5)
انجمن اولياء و مربيان مظهر همكاري خانه و مدرسه در امر تعليم و تربيت كودكان و نوجوانان است .این انجمن هيئت منتخبي از پدران و مادران دانش آموزان و مربيان مدرسه است كه با هدف تلاش و همكاري در جهت پيشبرد امورآموزش و پرورش دانش آموزان تشكيل مي شود. اين هيئت پيشنهادها و طرح هاي مفيد را به مدير و ديگر مسئولان مدرسه ارائه مي كند و در اداره بهتر امور يار و ياور صميمي مديران محسوب مي شود(6).
راکز راهنمایی و مشاوره در راستای ارتقاء سطح بینش و معلومات خانواده ها برای پیشگیری از بروز اختلالات و مشکلات خانوادگی، تحصیلی و تربیتی فرزندان گام برمی دارند و به حل مسائل و مشکلات خانوادگی، تحصیلی و تربیتی فرزندان از طریق ارائه خدمات مشاوره ای کمک می کنند. این مراکز خدمات، روان درمانی، روانسنجی، مددکاری اجتماعی و خدمات ارجاعی را نیز ارائه می دهند.(7, 8). در ارزیابی خدمات راهنمایی و مشاوره ، اثربخش بودن این خدمات در حل مشکل مراجعان حائز اهمیت است. منظور از اثربخش بودن خدمات راهنمایی و مشاوره آموزش و پرورش این است که این خدمات تا چه اندازه به حل مشکلات مراجعانی که به این مراکز مراجعه می کنند، می انجامد (9, 10).
شاخص های ارزیابی 3 مورد می باشند، اول اینکه آیا این خدمات اثر بخش بوده و ارائه آن ها به حل مشکل کمک کرده است یا خیر؟ دوم، نتایج آن چگونه بوده است؟ و سوم اینکه فرایند ارائه این خدمات در طی مراحل مشاوره چگونه بوده است؟ اثربخش بودن خدمات راهنمایی و مشاوره میتنی است بر آن که این خدمات برپایه نظم و اصول علمی استوار باشد، ابعاد گوناگون ارتباط مناسب مشاور و مراجع در فرآیند مشاوره به کار گرفته شود و مشاور فرآیند مشاوره را بر پایه این اصول پیش ببرد. فرآیند مشاوره می¬تواند در اثر بخش بودن خدمات راهنمایی و مشاوره مؤثر باشد (10, 11).
تغییرات نظام های خانوادگی، تغییر در روابط بین فردی و وجود مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه، سلامت زیستی، روانی و اجتماعی افراد جامعه را به خطر انداخته است و لزوم مشاوره های اثربخش را برای حل مشکل خانواده بیش از پیش نشان می دهد. لذا این پژوهش به منظور ارزیابی خدمات راهنمایی و مشاوره در مدارس و بررسی بهداشت روان دانش آموزان انجام شده چرا که اگر اثربخشی خدمات مشاوره بالا رود سطح سلامت در آموزش بالا می رود وکودکان و نوجوانان کمتری به دلیل ناتوانی تحصیلی از سیستم آموزش و پرورش حذف می شوند. در ضمن انجام این پژوهش جرو اولویت های پژوهشی سازمان آموزش و پرورش نیز بوده است (8, 12).
بنیان نظری این پژوهش نظریه کارخوف و برنسون بوده است که بر اساس آن مشاوره موثر در برگیرنده مشاور موثر، برنامه ریزی موثر و بکارگیری نظریه صحیح در راستای حل مشکل می¬باشد. بررسی این سه عامل درکنار هم تبیین درستی را از اثربخشی خدمات مشاوره ایجاد خواهد نمود (13)
پژوهش های انجام شده نشان دهنده گستردگی انواع مشکلات مراجعانی است که برای دریافت خدمات راهنمایی و مشاوره به مراکز مشاوره مراجعه نموده اند، به گونه ای که سرداری (14)، در پژوهشی که در مورد نوع مشکلات مراجعان به مراکز راهنمایی و مشاوره انجام داده است، نشان داده که رایج ترین مشکلات مراجعان مشکلات روانی، اجتماعی و خانوادگی بوده است و احمدی (15) در پژوهشی که در مورد مشکلات مراجعان به این مراکز انجام داده است، نشان داده که مراجعان به دلایل مشکلات خانوادگی، مشکلات ارتباطی، ناسازگاری با خواهر و برادر، سوء رفتار با بزرگسالان، مشاجره با همسر، مداخله خانواده همسر، سوء ظن، عدم علاقه زوجین به یکدیگر، روابط خشک وسرد، اعتیاد همسر، خشونت های خانگی، مشکلات ارتباطی والدین با فرزندان، بیش فعالی، توقعات بالای والدین از فرزندان و تنبیه بدنی مراجعه نموده اند. نوابی نژاد (16, 17)، وضعیت نیروی انسانی شاغل در مراکز راهنمایی و مشاوره خانواده را مطابق با استانداردهای جهانی نمی داند و شاهمرادی (18)، مراکز راهنمایی و مشاوره را فاقد امکانات لازم برای مشاوره می داند. احمدی (15)، مشکلات اصلی مشاوران را، کاستی های تخصصی و فنی مشاوران، کم اطلاعی آن ها از برنامه های راهنمایی و مشا وره، مشکلات مربوط به ابزار و وسایل وکاستی های اداری و مالی نشان داده است. ابراهیمی (19)، مراکز خدمات مشاوره را ازنظر فیزیکی فاقد فضای مناسب می داند. او این مراکز را از نظر تجهیزات و ابزارهای لازم مناسب ارزیابی ننموده است و عدم وجود پست های سازمانی، کمبود بودجه و پایین بودن حق الزحمه نیروهای تخصصی را از مشکلات دیگر این مراکز برشمرده است و احمدی (15)، این مراکز را از نظر هدف تأسیس ، میزان مطلویبت هدف تأسیس ، همسویی خدمات با هدف تأسیس و اطلاع رسانی درباره مراکز راهنمایی و مشاوره خانواده را مطلوب ارزیابی کرده است و مراحل برنامه ریزی، پاسخ گویی خدمات پیش بینی شده برای حل مشکل، فضای فیزیکی، ابزارهای تشخیصی و وضعیت نیروی انسانی را نسبتاً مطلوب ارزیابی کرده است ،اما برنامه سالانه، آیین نامه اجرایی و ارتقاءسطح بینش و معلومات خانواده ها را نامطلوب ارزیابی کرده است.جویباری (20) در بررسی میزان موفقیت مشاوران در حل مشکل دانش آموزان ، مشاوران مدارس را در کمک به حل مشکلات تحصیلی و شغلی موفق می داند ولی در زمینه حل مشکلات خانوادگی ناموفق ارزیابی کرده اند، ربانی (21)، در بررسی نظرات دانش آموزان و دبیران و مدیران درباره مفید یا غیر مفید بودن برنامه مشاوره در مدرسه نشان داده است که 91% از دبیران و 95% از مدیران، خدمات راهنمایی و مشاوره را مفید دانسته اند، در حالی که تنها 65% از دانش آموزان این خدمات را مفید ارزیابی کرده اند.
طیف گسترده مشکلات مراجعان، نیاز به وجود مشاوران توانمند، برنامه های مؤثر و به کارگیری نظریه های گوناگون را می رساند. با توجه به ابعاد گوناگون روانی- اجتماعی مشکلات مراجعان، لزوم انجام کار گروهی با استفاده از تخصص های، مشاوره، روانشناسی، مددکاری اجتماعی و روانپزشکی مشخص می گردد (10, 11).
اگرچه در پژوهش های پیشین نقاط قوت و ضعف خدمات راهنمایی و مشاوره مورد بررسی قرار گرفته است اما در هیچ یک از این پژوهش ها کیفیت ارائه این خدمات در زمینه مشکلات گوناگونی که مراجعان به آن دلایل به این مراکز مراجعه می کنند بررسی نشده است. اگر اثربخشی مشاوره را در گرو نگاه سیستمی به فرآیند مشاوره بدانیم لازم است که ارزیابی خدمات هریک از این اجزاء در فرآیند مشاوره بپردازیم. لذا هدف اصلی این پژوهش، ارزیابی کیفی خدمات مشاوره انجمن اولیاء و مربیان در نظر گرفته شده است.
روش
این پژوهش کیفی که در سال 1390 انجام شده است از نوع مورد پژوهی است. زیرا هدف از آن بررسی مورد به مورد مشاوره های انجام شده در ابعاد فرآیند مشاوره، موثر بودن مشاوره در حل مشکل و نتایج حاصل از مشاوره های بوده است. پژوهشگر در این تحقیق برآن است که چگونگی انجام فرایند مشاوره را بررسی کند ولی در چگونگی انجام فرآیند مشاوره مداخله خاصی انجام نمی دهد.
جامعه آماری این تحقیق، شامل تمام مراجعان مراکز مشاوره خانواده سازمان اولیاء و مربیان در شهر تهران است که به دلیل نیاز به مشاوره و حل مشکلات شخصی و خانوادگی از مهر ماه سال 1389 تا اردیبهشت ماه سال 1390، به این مراکز مراجعه نموده اند. نمونه گیری مراکز مورد نظر به صورت تمام شماری بوده است بدین صورت که هر 13 مرکز مشاوره فعال آموزش و پرورش در نمونه ذکر گردیده است و از هر مرکز در زمان حضور پژوهشگر 4 نمونه به صورت در دسترس وارد پژوهش شده اند. بنابراین افراد وارد شده به مطالعه 52 نفر بوده اند که 7 مورد از آن ها به دلیل اینکه فرایند مشاوره را نیمه کاره رها کرده¬اند از نمونه پژوهش خارج شدند.
معیارهای ورود به مطالعه شامل رضایت مشاور و مراجعین نسبت به حضور پژوهشگر در فرایند مشاوره بوده است و همچنین مراجعینی وارد پژوهش گردیده اند که جلسه اول مشاوره را با پژوهشگر آغاز نموده اند و مشکلاتی مانند1-اختلالات روانی(اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی و…) 2-مشکلات تحصیلی3- اختلالات یادگیری 4- مشکلات خانوادگی 5- آسیب های اجتماعی داشته اند.
و معیارهای خروج شامل عدم رضایت حضور پژوهشگر در فرایند مشاوره از سوی مشاورین و مراجعین در هریک از جلسات و ناتمام رها کردن جلسات مشاوره توسط مراجعین بود.
ابزارهای پژوهش، مشاهده، مصاحبه نیمه ساختاریافته با چک لیست از پیش ساخته شده است که بر اساس بنیان نظری پژوهش که بر سه محور استوار بود، با هدف بررسی فرآیند مشاوره، تاثیر مشاوره در حل مشکل و ارزیابی نتایج حاصل از مشاوره تدوین شده است.
جدول(1) محورهای چک لیست طراحی شده
| شاخص های لحاظ شده در بعد مشاوره موثر عبارت بودند از: توانایی مشاور در برقرار ساختن ارتباط حرفه ای با مراجع و لحاظ نمودن نکات حائز اهمیت همچون (ایجاد حس امنیت، ایجاد اعتماد، رازداری، همدلی، خلوص، اقتدار، نظم، شنونده خوب بودن و استفاده از چشم و گوش سوم در فرایند مشاوره). | مشاوره موثر | 1 |
| ارزیابی برنامه موثر مشاوره که به عبارتی فرایند مشاوره را می¬سنجد عبارت بوده است از، چگونگی شروع مشاوره، چگونگی برقراری ارتباط حرفه ای، چگونگی شناسایی و روشن سازی مشکل، بررسی عمیق و همه جانبه مشکل، طرح ریزی برنامه مشکل، به توافق رسیدن در مورد راهکارهای درمانی، ارائه راهکار، به کارگیری ساختار نظریه ای و ارزیابی بوده است. | برنامه ریزی موثر | 2 |
| در بعد اثربخش بودن مشاوره، نتایج حاصل از مشاوره ارزیابی گردیده است و میزان انطباق این نتایج با حل مشکل بررسی شده است | ارزیابی نتایج حاصل از مشاوره | 3 |
جهت ارزیابی روایی چک لیست پژوهش، این چک لیست به تایید سه نفر از متخصصین مشاوره رسیده است.
مراکز راهنمایی و مشاوره خانواده مجموعه هایی هستند مرکب از نیروهای اجرایی و تخصصی مشاوره که با بهره گیری از فضا و تجهیزات مناسب زیر نظر انجمن اولیاء و مربیان برای ارائه خدمات مشاوره به خانواده¬ها و فرزندان آن ها فعالیت می کنند. در این مراکز یک روانشناس بالینی، یک روانشناس تربیتی و یک روانپزشک مستقر می باشند.
پژوهشگر که خود متخصص در حیطه روانشناسی بوده است با مراجعین پیش از ورود به مطالعه، مصاحبه نموده و هدف وی از این کار شناسایی مشکل مراجع بوده است. سپس پژوهشگر در فرایند مشاوره حضور یافته و فرایند مشاوره را مشاهده نموده است و به ثبت وقایع آن پرداخته است. پس از اتمام جلسات مشاوره، پژوهشگر مجددا با مراجع مصاحبه نموده است تا ارزیابی های لازم در مورد نتایج پژوهش و چگونگی حل مشکل مراجع را بدست آورد. با توجه به اینکه مراجعان این مراکز کودکان، نوجوانان و خانواده های ایشان بوده اند، آن ها به همراه پدر، مادر و یا هردو آن ها به این مراکز مراجعه نموده اند و مصاحبه در حضور والدین و با همگی آن ها انجام شده و در موارد متعددی پرونده آن ها نیز مطالعه شده است.
محقق با مصاحبه نیمه ساختار یافته با به کارگیری چک لیستی، پیش از انجام مشاوره و پس از انجام مشاوره شاخص های مورد نظر در پژوهش را ارزیابی کرده است. در تحلیل داده ها از روش تحلیل تفسیری استفاده شده است .یافته های پژوهش به سازه-ها، مقوله ها و الگوها تقسیم بندی شده است. گزارش یافته ها به صورت گزارش تحلیلی ارائه و نتایج بررسی مصاحبه¬هایی که با مراجعان انجام شده است به موضوعات مشکلات تحصیلی، اختلالات روانشناختی، مشاوره خانواده ، ناسازگاری با والدین، آسیب های اجتماعی و توانبخشی تقسیم شده است .هریک از این مقوله ها به سازه های سازنده¬شان تقسیم شده و اثربخشی خدمات راهنمایی و مشاوره در هر مورد به تفصیل توضیح داده شده است. در این پژوهش داده های حاصل از مصاحبه های اول و دوم به 6 مقوله طبقه بندی شده است و روابط بین عوامل ایجاد کننده این مقوله ها و همچنین چگونگی اثربخشی فرآیند مشاوره که به حل مشکلات مراجعین انجامیده است و یا تأثیرات جانبی که بر رفتار مراجع داشته است، عنوان شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
محقق تلاش نمود از طریق روش¬های زیر تا حد امکان تهدیدات مطالعه را حذف نماید تا روایی تحقیق افزایش یابد:
حضور طولانی مدت در میدان و مشاهده مداوم، مثلث سازی، بازخورد گرفتن توسط اعضا و گزارش گیری از همگنان بدین صورت که نسخه پیش نویس پایان تحقیق به همکاران ارائه شد، آنها تورش یا ذهنیت گرایی های نامناسب را کشف و توضیحات جایگزین را با پیش فرض های عملی خود محقق امتحان کردند.
در انجام پژوهش سعی شد ملاحظات اخلاقی لازم در حین انجام پژوهش از قبیل تمایل شخصی مشارکت کنندگان و اختیارشان برای شرکت در پژوهش، حفظ رازداری در خصوص گفته ها و اسناد مرتبط با مصاحبه، محرمانه بودن نام مشاوری که کار مشاوره را انجام داده و انجام مراحل قانونی جهت ورود به مرکز مشاوره و مصاحبه با هریک از مراجعین، انجام شود.
یافته ها
نتایج حاصل از بررسی مصاحبه با مراجعان به موضوعات زیر تقسیم شده اند:
الف) آسیب های روانی (1-اختلالات اضطرابی: مشکل مراجعان ترس های مرضی، شب ادراری، فریاد زدن درخواب، لکنت زبان، بی دقتی و عدم تمرکز، رفتارهای وسواس گونه، تیک عصبی، شک و تردید در انجام کارها، گریه های بی دلیل، ریزش و کندن مو، عدم تمایل به غذا خوردن، ناخن جویدن، بی خوابی، از خواب پریدن، افکار تکرار شونده، پایین بودن اعتماد به نفس، استرس پس از سانحه بوده است.
2-اختلالات خلقی: مشکل اصلی افسردگی بوده است که مهم ترین نمودهای افسردگی از نظر مراجعان گریه های بی دلیل، گوشه گیری، بازی نکردن با سایر کودکان، بی علاقگی به تحصیل، بی حوصلگی، بی انگیزگی، به تعویق انداختن کارها، تکراری بودن زندگی و بی معنا بودن آن، ازدست رفتن هدف ها، بی هدف بودن در زندگی، بد بینی، داشتن افکار منفی، افت تحصیلی شدید، پایین آمدن اعتماد به نفس، ناتوانی در پذیرش واقعیت ها و زندگی در رؤیاها بوده است. )
ب) مشکلات تحصیلی (1-افت تحصیلی 2- ناتوانی در تحصیل 3- بی نظمی و اخراج از مدرسه 4- ناتوانی درانتخاب رشته تحصیلی)
آموزندگانی که افت تحصیلی داشته اند ،مشکلاتی در خودگردانی، بی انگیزگی تحصیلی، ضعف در توانایی های ارتباطی، مشکلات خانوادگی، انتخاب رشته ناصحیح و ضعف در خودتواناپنداری داشته اند. در موضوع ناتوانی در تحصیل، مشکلات مراجعان، تأخیر در رشد جسمانی، هوشبهر در سطح مرزی، مشکل والدین در پذیرش ناتوانی فرزند، تأخیردر رشد شناختی، ناتوانی در برقراری ارتباط با سایر همسالان، مورد تمسخر قرارگرفتن، مشکلات رفتاری و بی¬قراری، ناتوانی در آموختن مطالب درسی، بیزاری ازمدرسه و رفتارهای تمارض گونه بوده است. دانش آموزانی که به دلیل بی نظمی و اخراج از مدرسه به مراکز مشاوره ارجاع داده شده اند غالبا دچار مشکلات عاطفی بوده اند که بروز آن به صورت پرخاشگری، آزار رساندن به سایر دانش آموزان، شکستن هنجارها، بی نظمی وگرایش به انحرافات اجتماعی بوده است که درک نادرست مسئولین مدرسه از مشکلات این دانش آموزان و برخوردهای ناصحیح اولیاء مدرسه با آن ها به حادتر شدن مشکلاتشان و اخراج آن ها از مدرسه انجامیده است .
ج) اختلال یادگیری (1-مشکل در زبان نوشتاری: این مشکل در برگیرنده ،ناتوانی در دیکته نوشتن، غلط های زیاد در دیکته، ناخوانا نوشتن، بد خطی، آهسته نوشتن وعدم همخوانی بین حروف و اصوات بوده است. 2- اشکال در زبان گفتاری: نمود این مشکل به صورت عملکرد نامناسب در تولید و دریافت کلمات و جملات، عدم توانایی در شناخت معنای لغات ولکنت زبان است 3- مشکل در خواندن: به صورت نقص در مهارت های زبانی، اختلال در مهارت های واج شناختی، ناتوانی در ترکیب اصوات و حروف، اختلال در یادگیری و رمزگشایی لغات، اختلال در مهارت های پایه ای شناسایی لغات و درک مطلب بوده است. 4- مشکلات ادراکی – حرکتی و هماهنگی کلی: به صورت نقایص در ادراک بینایی و شنیداری، اشکال در سازماندهی و پردازش محرک های بینایی و شنوایی، ناهماهنگی بین سیستم های حرکتی و بینایی نمود یافته است 5- اختلال توجه و بیش فعالی: به صورت وجود رفتارهای تکانشی و پرخاشگرانه و ناتوانی در تمرکز در تکالیف درسی 6- اختلال در حافظه و مهارت های مرتبط با راهبردهای آموختن: ناتوانی در سازماندهی تفکر، طبقه بندی و برنامه¬ریزی، درخودماندگی و ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران)
د) مشکلات خانوادگی (1-آشفتگی های خانوادگی 2-جدایی والدین 3-فوت اعضاء خانواده 4-تغییر محل سکونت)
در موضوع مشاوره خانواده مراجعان با مشکلاتی از قبیل دوستی¬های پیش از ازدواج و مشکلات ناشی از آن، اختلافات خانوادگی بین زن و مرد و عدم تفاهم و مشکلات بین زن و مرد در زمان نامزدی و عقد مراجعه کرده اند.
ه) آسیب های اجتماعی (1- نفوذ آسیب های اجتماعی در خانواده و روبه اضمحلال رفتن خانواده 2- بدسرپرستی و آسیب های روانی – اجتماعی ناشی از آن 3- بی سرپرستی کودک 4- اعتیاد سرپرست خانواده و آسیبهای روانی ناشی از آن)
جدول(2) مشخصات دموگرافیک
در بررسی های آماری، از مجموع مشاوره های انجام شده صرفاً 44% آن ها اثر بخش بوده است، 42% فاقد اثر بخشی بوده است و 16% از آن ها اثربخشی منفی داشته است. بالا ترین میزان اثربخشی خدمات راهنمایی و مشاوره در حل مشکلات مراجعانی بوده است که دچار مشکل اختلال یادگیری بوده اند .اثر بخشی خدمات راهنمایی و مشاوره در حل مشکلات تحصیلی 44% بوده است که بالاترین میزان تأثیر گذاری آن در حل مشکلات مرتبط با اختلال یادگیری بوده و کمترین میزان اثربخشی آن در زمینه دانش آموزان ناتوان در تحصیل بوده است، متأسفانه نتایج مشاوره در مورد افرادی که با افت تحصیلی مراجعه نموده اند فاقد اثربخشی بوده است، و این مسأله در مورد مراجعانی که برای انتخاب رشته تحصیلی مراجعه کرده اند نیز مشهود بوده است. 50% از مشاوره های انجام شده برای افرادی که دچار اختلالات اضطرابی و یا افسردگی بوده اند اثر بخشی مثبتی داشته است. 30% از مشاوره های انجام شده در زمینه مشکلات خانوادگی مؤثر بوده است، 40% اثربخش نبوده است و 30% اثربخشی منفی داشته است. ضعیف ترین بخش مشاوره های خانوادگی در زمینه حل اختلافات خانوادگی بوده است که نه تنها اثر بخش نبوده است بلکه اثربخشی منفی نیز داشته است، این ضعف در مورد مشاوره هایی که در مورد افراد معلول وافراد آسیب دیده اجتماعی انجام شده است نیز مشهود بوده است، یکی از دلایل ناتوانی مراکز مشاوره در حل مشکل مراجعان با چنین مشکلاتی مجهز نبودن این مراکز به نیروهای متخصص در زمینه آسیب های اجتماعی و معلولیت های جسمی است، همچنین عدم وجود امکانات لازم و کافی برای حل مشکل این مراجعان از دلایل دیگر ضعف در خدمت رسانی به این افراد است. 30%مشاوره های انجام شده برای حل مشکل دانش آموزان ناسازگار با والدین و اولیاء مدرسه بوده است که 70% از این مشاوره-ها فاقد اثربخشی بوده است.
در بررسی تعداد جلسات مشاوره برای هر مراجع، 45% ازمراجعان صرفاً یک جلسه مراجعه کرده اند که 95% از مراجعانی که صرفاً 1 بار مراجعه کرده¬اند مشاوره را فاقد اثر بخشی و یا اثربخشی منفی مشاوره را مطرح نموده اند. داده های آماری نشان می-دهد که هرچقدر تعداد جلسات مشاوره کمتر باشد اثر بخشی مشاوره نیز کمتر است .
در موضوع ارزیابی فرآیند مشاوره، چگونگی برقراری ارتباط مشاور با مراجع مورد بررسی قرار گرفته است، 51% از مراجعان کیفیت برقراری ارتباط را خوب ارزیابی کرده اند، 4% ارتباط را خشک و رسمی دانسته اند و 15% از مراجعان کیفیت برقراری ارتباط را بدون درک درست مشاور از فرد و مشکل فرد دانسته اند، 8% از مراجعان عنوان نموده اند که در فرآیند مشاوره فرصت کافی به مراجع برای بیان گفته هایش داده نشده و مشاور برای به اتمام رساندن جلسه مشاوره عجله داشته است. 4% از مراجعان ارتباط مشاور را تحقیر کننده وصف کرده اند، 2% از مراجعان ارتباط را با جهت گیری جنسیتی دانسته¬اند و 3% از مراجعان ارتباط را نامناسب توصیف کرده¬اند.
در موضوع فرآیند مشاوره تنها در مورد 29% از مراجعان شناخت مشکل به خوبی انجام شده است، در مورد18 % از مراجعان بررسی عمیق مشکل به خوبی انجام شده است، در مورد 38% از مراجعان طرح کمکی در راستای حل مشکل ارائه نشده است و صرفاً در مورد 20% از مراجعان طرح کمکی به خوبی ارائه شده است، 35% از مراجعان بیان داشته اند که راهکاری برای حل مشکل از سوی مشاور به آنها داده نشده است و صرفاً 19% از مراجعان عنوان داشته اند که طرح کمکی برای حل مشکلشان به خوبی ارائه گردیده است، در مورد 89% از مراجعان نظریه خاصی برای ارائه راهکار درمانی ارائه نشده است، در مورد 90 % از مراجعان هیچگونه ارزیابی از سوی مشاور در مورد مشاوره ای که ارائه نموده¬اند، انجام نشده است، 38% ازمراجعان مشاوره ارائه گردیده را بی فایده دانسته اند، 44% ارائه مشاوره را تا حدی خوب دانسته اند و 18% ارزیابی مناسبی از فرآیند مشاوره داشته اند.
بحث و نتیجه گیری
در بررسی اثر بخشی خدمات راهنمایی و مشاوره با توجه به گستردگی ابعاد مشکل در مقوله های مختلف، بی شک ترکیب نیروی انسانی متخصص که با همکاری یکدیگر در راستای حل مشکل اقدام نمایند از اهمیت بسیاری برخوردار است. همانگونه که در مورد اثربخشی خدمات راهنمایی و مشاوره در زمینه اختلالات یادگیری مشاهده کردیم، یکی از دلایل موفقیت خدمات مشاوره ای در این زمینه همکاری تیم درمان است. در حالی که در مشاوره با مراجعانی با مشکلات آسیب های اجتماعی، معلولیت، ناتوانایی های تحصیلی، مشکلات خانوادگی و اقتصادی به دلیل نقص در ترکیب اعضاء تیم درمان با اثربخش نبودن مشاوره و یا حتی اثربخشی منفی آن روبرو هستیم. نوابی نژاد (16, 17)، نیز وضعیت نیروی انسانی شاغل در مراکز راهنمایی و مشاوره خانواده را مطابق با استانداردهای جهانی نمی داند و این مسأله به خوبی در ترکیب تیم درمانی، سطح و نوع تحصیلات مشاوران شاغل در مراکز مشاوره انجمن اولیاء و مربیان مشهود است.
از دیگر مشکلاتی که در این پژوهش بدان دست یافتیم، عدم بکارگیری ساختار نظریه ای علمی در راستای درمان مراجعان است، به طوری که داده¬های آماری نشان داده اند که 89% از مشاوران از ساختار نظریه علمی در جهت درمان بهره نمی گیرند و تنها در 19% موارد از راهکارهای علمی جهت حل مشکل مراجعان بهره گرفته شده است و صرفاً برای 20% موارد به ارائه برنامه کمکی پرداخته شده است که این امر می تواند نشان دهنده ناتوانی همکاران مشاور در به کارگیری نظریه های مؤثر مشاوره در حل مشکل مراجعان و یا عدم اشراف ایشان به راهکارهای موثر در حل مشکل باشد.احمدی(15)، نیز مشکلات اصلی مشاوران را کاستی های تخصصی و فنی مشاوران، کم اطلاعی آنها از برنامه های راهنمایی و مشاوره، مشکلات مربوط به ابزار و وسایل، کاستی های اداری و مالی نشان داده است. از دیگر مشکلاتی که در مراکز مشاوره می توان مشاهده کرد عدم وجود فضای مناسب جهت ارائه خدمات مشاوره است به طوری که اتاق های مشاوره از فضا و امکانات مناسب جهت ارائه خدمات درمانی و مشاوره ای برخوردار نمی باشد. ابراهیمی (19)، نیزمراکز خدمات مشاوره را ازنظر فیزیکی فاقد فضای مناسب می داند. او این مراکز را از نظر تجهیزات و ابزارهای لازم مناسب ارزیابی ننموده است و عدم وجود پست های سازمانی، کمبود بودجه و پایین بودن حق الزحمه نیروهای تخصصی را از مشکلات دیگر این مراکز برشمرده است.
نتایج تحقیق نشان می دهد که صرفاً 18% از مراجعان از نتایج خدمات مشاوره در مراکز انجمن اولیاء و مربیان رضایت بالائی داشته اند و 38% از مراجعان از نتایج حاصل از مشاوره رضایت نداشته اند، تنها 44% از مراجعان خدمات راهنمایی و مشاوره را در حل مشکلشان اثربخش دانسته اند و 56% از آنها این خدمات را فاقد اثربخشی و یا دارای اثربخشی منفی دانسته اند. این نتایج با نتایج تحقیق جویباری (20)، که در مورد بررسی میزان موفقیت مشاوران در حل مشکل دانش آموزان انجام شده و مشاوران مدارس را در کمک به حل مشکلات تحصیلی و شغلی موفق دانسته اند در تضاد است ولی نتایج این تحقیق با این بخش از نتایج تحقیق جویباری که مشاوره های انجام شده در زمینه حل مشکلات خانوادگی را ناموفق ارزیابی کرده است همسویی دارد.
نتایج تحقیق نشان داده است که 62% از مراجعان نتایج کار مشاوره را خوب و تا حدی خوب ارزیابی کرده اند که با نتایج تحقیق ربانی(21)، که نشان داده است که 65% از دانش آموزان خدمات را هنمایی و مشاوره را مفید ارزیابی کرده اند همخوانی دارد، نتایج پژوهش با پژوهش شاهمرادی (18)،که میزان رضایت 61% از مراجعان از خدمات دریافتی در مراکز راهنمایی و مشاوره در سطح خوب ارزیابی کرده است همخوانی نسبی دارد.
توجه به ظهور مشکلات و نیازهای گوناگون و متنوع در جوامع امروزی و تاثیر آنها برجوانان و قشر دانش آموز، اهمیت و لزوم مشاوره و راهنمایی آنها را در زندگی، دوچندان کرده است. امروزه هدایت موثر این قشر در جوامع رمز بقاء و توسعه آنها نیز هست. اما نکته اساسی این است که عملکرد مراکز مشاوره و راهنمایی نیز باید متناسب با این مشکلات و نیازهای گوناگون باشد. یکی از مهمترین راهکارهایی که می توان از این امر اطلاع حاصل نمود ارزیابی این مراکز است. این ارزیابی بسیاری از نقاط ضعف و محدودیت های این مراکز را مشخص کرده و رهنمودهای مفیدی برای بهبود کیفیت و انطباق پذیری آنها ارائه خواهد کرد. در حقیقت اعمال برنامه های مشاوره صحیح و بجا و مناسب، نه تنها به ارتقاء اهداف و غنای آموزش و پرورش می انجامد، بلکه علاوه بر تسریع و تسهیل اهداف نظام آموزشی، بسیاری از معضلات برخاسته از درون نظام آموزشی را نیز به نحوی شایسته و منطبق حل و فصل خواهد کرد.
این پژوهش که به سفارش انجمن اولیاء و مربیان سازمان آموزش و پرورش انجام شد، با محدودیت هایی نیز مواجه بود. از جمله اینکه کار مشاوره در مورد برخی از مراجعین صرفاً در یک جلسه انجام گردیده است، که محدود شدن مشاوره به یک جلسه منجر به حاصل شدن کاستی هایی در بررسی فرآیند مشاوره بوده است و همچنین امکان دسترسی به برخی از مراجعان که در یک جلسه مصاحبه حضور داشته اند برای دفعات بعدی امکان پذیر نبوده و این مسئله منجر به از دست رفتن برخی از نمونه ها گردیده که جهت برطرف کردن این محدودیت از نمونه های جایگزین استفاده شده است.
در پایان، این مطالعه پیشنهادت پژوهشی و اجرایی خود را در سه مقوله فرآیند مشاوره، ساختار مشاوره و ساختار مراکز مشاوره می نماید.
به کارگیری فنون و مهارت های ارتباطی در راستای خوب شنیدن، برقراری ارتباط مناسب با مراجعان و داشتن تمرکز و دقت لازم در ضمن فرآیند مشاوره، حفظ حریم حرفه¬ای مشاوره و پایبندی به ارزش های اخلاقی، اعتقادی و حرفه ای، پیشگیری از اعمال جهت گیری جنسیتی در ارائه مشاوره و راهکار درمانی مرتبط با آن، تفکیک مراجعان براساس نوع مشکل و ارجاع مراجعان با نوع خاص مشکل به مشاور متخصص در آن زمینه خاص، تجهیز مراکز مشاوره به مشاوران و درمان گران با زمینه های مختلف تحصیلی مرتبط با مشکل مراجعان و انجام کار تیمی، به کارگیری نیروهای مددکار اجتماعی متخصص در زمینه حل مشکلات مراجعان که با مسائل خانوادگی و اجتماعی روبرو هستند و نیاز به خدمات مداخله¬ای دارند و تجهیز مراکز مشاوره به نیروهای انسانی و امکاناتی که بتوانند با مشکلاتی همچون اعتیاد، کودک آزاری و انحرافات اجتماعی کار کنند.
در نهایت بالا بردن سطح دانش نظری مشاوران و آموزش چگونگی بکارگیری دیدگاه های نظری در فرآیند درمان و ارائه برنامه-های آموزشی با هدف تغییر نگرش مشاوران نسبت به افراد آسیب دیده اجتماعی و پیشگیری از برچسب خوردن این افراد و حذف آنها از گردونه زندگی سالم و بهنجار اجتماعی و همچنین بالا بردن سطح دانش مشاوران آموزش و پرورش نسبت به گروه های خاص (آسیب دیدگان اجتماعی، معلولین ، مبتلایان به بیماری های خاص) و آموزش شیوه های ارتباط با این گروه ها، راهکارهای درمانی و منابع ارجاعی پیشنهاد می گردد.
تشکر و قدر دانی
از پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش بخش پژوهشكده اوليا و مربيان (خانواده) که این پژوهش به سفارش آن مجموعه انجام گرفته است کمال تشکر و قدردانی به عمل می آید و همچنین قدردارن همکاران و مدیران محترم بخش مشاوره اولیاءو مربیان که در به انجام رساندن این پژوهش با ما همکاری نمودند هستیم.
References
1. Hoseini A, Salimi I. The Effect of Cognitive Education on Hope Promotion on Self-Improvment of School Students of Bochan School Boarding Schools in Academic Year. Journal of Educational Psychology 2014.10(18):83-102.(Persian)
2. Gustainiene L, Valiune D. Comparison of Attitudes towards Help Seeking between Schoolchildren with and without Experience of Cyberbullying. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 2015;205:391-5.
3. Abdolhoseini, nilforushan, abedi, Hoseinian. Comparison of the Effect of Cognitive Theory on Cognitive Theory. Counseling and psychotherapy culture 2016. 2016;7(26):133-54. (Persian)
4. Fuentes SD. Benefits of Counseling Services for Elementary School Students. 2016.
5. Eghlima M. Individual social worke Tehran, Danjeh 2010.3. (Persian)
6. Tamminen KA, Holt NL. Adolescent athletes’ learning about coping and the roles of parents and coaches. Psychology of sport and exercise. 2012;13(1):69-79.
7. Bates DR. Do Teacher Pay for Performance Schemes Advance American Education: What Education and Business Can Learn from Each Other in the Education Reform Movement. Wm & Mary Bus L Rev. 2016;7:547.
8. Rezamanesh M, Azimi hashemi M. Providing ways to strengthen the work of the Parents and Coaches. New Educational Thoughts. 2015;10(4):131-54. (Persian)
9. Nazari, mohamadi, Hatami, . Providing Strategies for Educational and Occupation Management of Secondary School Students in Sirjan City. Quarterly of New Approach in Educational Management 2010.1(3):117-30. (Persian)
10. Kelebogile M. Guidance and Counseling of Students. 2016.
11. Van Strien D, Fellous-Sigrist M. Building networks to strengthen research data management advocacy and training. SCONUL Focus. 2017;69:27-9.
12. Trevethan H, Sandretto S. Repositioning mentoring as educative: Examining missed opportunities for professional learning. Teaching and Teacher Education. 2017;68:127-33.
13. Alexander K, Miller CL. Educators and Counselors: Professional Allies in Addressing the National Teacher Shortage. Journal of Family & Consumer Sciences Education. 2017;34.
14. Sardari A. Study the type of referrals to family counseling centers based on the type of problem. Tehran, Institute of Parenting and Coaches 1998. (Persian)
15. Ahmadi J. Identifying and prioritizing the problems of Iranian families referring to counseling centers and providing solutions. . Tehran, Institute of Parenting and Coaches 2004. (Persian)
16. Navabi Nejad S. Identify the status and problems of family counseling centers and provide solutions. Tehran,Parenting & Coaching Institute 1999. (Persian)
17. Navabi Nejad S. Investigating Factors Affecting Customer Satisfaction With Consultation Process. Tehran, Parenting & Coaching Institute 2005. (Persian)
18. Shahmoradi N. Measuring the Efficiency of Family Guidance Centers and Family Counseling Centers. Tehran, Institute of Education 2004. (Persian)
19. Ebrahimi A. Needed education for managers and family counselors. Tehran: Institute of Parenting and Coaches 2004. (Persian)
20. Jouybari. Assessing the success of counselors in student problem solving. Publisher and Coaches 1994. (Persian)
21. Rabanni R. Review the views of students, teachers and administrators on the usefulness or inability of the school counseling program. Parent organization and coaches 1994. (Persian)
